AANKOMST OP AMELAND NAJAAR 1944

Mijn Moeder Aukje de Wind-Ponne, mijn broer Anton en ik waren op onze vlucht van Den Haag naar Ameland op wonderlijke wijze geholpen. Na alle honger, koude, en ellende tijdens de oorlogen jaren in Den Haag, waren wij in het najaar van 1944 aangekomen bij onze grootouders Antje de Boer en Ynse de Wind in Hollum. Anton was negen jaar oud en ik 12 . Deze herinneringen zijn gezien door de ogen van een 12 jarige jongen.

Amelandse families konden zich opgeven om kinderen van de wal in huis te nemen. Ook onze nichtjes Annie en Greet de Wind hadden het geluk dat zij met het kindertransport van Rotterdam en Amsterdam naar Ameland meekonden, hun kleine broertje Ynse de Wind bleef in Tuindorp Oostzaan tijdens de oorlog bij zijn ouders Willem en Berta de Wind. De Duitsers hadden toestemming gegeven voor dit transport om met een boot via het Ijsselmeer naar Ameland te varen en daar te verblijven.

Nichtje Greetje de Wind werd ondergebracht bij oom Piet en tante Trienke de Boer, die woonden in de bakkerij, daar werd zij verzorgt door de twee dochters An en Aukje de Boer, maar ze was natuurlijk veel bij ons over de vloer. Haar zusje Annie woonde bij ons in het huisje van Opa en Oma.

Van links, Anton Ponne, Greet de Wind, Annie de Wind en Jan Ponne in Hollum een paar jaar voor de oorlog.

Er werd besloten om ons naar de Christelijke basis school te laten gaan in Hollum. Er waren twee lokalen, de kleintjes bij de juf en de rest bij de meester. Na schooltijd trok Anton meestal met de nichtjes op en ik speelde vaak met jongens van mijn leeftijd, Bertus Engels en Voley Dok. Op ’s woensdagsmiddags vanuit school ging ik veel met mijn neefje Sietse de Boer mee naar boerderij De Kuul van zijn ouders Kees en Pietje de Boer woonden, wij  kregen wij een maaltijd van bruinenbonensoep met drijfijs, een varkenskluif en worst. Heerlijk was dat, als toetje hadden wij suupengortenbrij, (karnemelkspap) en daarna moesten wij wat klusjes doen op de boerderij, of in het land, later in de middag gingen wij dan spelen.

Wat als kind mij opviel was dat het vrij rustig was tussen de Amelanders en de Duitsers, vergeleken met de stad, een groot verschil met het westen van het land. Af en toe hoorde je het alarm gaan in de duinen als er wat vliegtuigen over kwamen om boven Duitsland hun bommen te lossen, maar dat was meestal bij nacht. Het schieten vanuit de duinen herinnerde ons er aan dat er oorlog was. Het landschap was wat anders geworden in de oorlogsjaren, je liep tussen korenvelden er werd meer voedsel verbouwd, kortom voor ons was het een hemel vergeleken met Den Haag.

Tante Cornelia de Wind, een zuster van mijn moeder, was verpleegster in Amsterdam, en zij kreeg toestemming van de Duitse commandant om op Ameland te komen werken. Mij is niet bekend of zij met het kindertransport uit Amsterdam was meegekomen of op een andere manier naar Ameland was gereisd. Kort na haar aankomst brak er een difterie epidemie uit in Hollum. Toen werd Herberg de Zwaan tijdelijk als verzorgingshuis gebruikt waar tante Cor de verzorging uitvoerde, de patiënten mochten niet met andere mensen in contact komen omdat de bacterie erg besmettelijk was.

Toen de epidemie over was, werd Herberg de Zwaan gevorderd door de Duitse officieren.  Het leek als of ze daar een mooi leventje hadden, na de dienst zag je ze buiten zitten met een drankje terwijl zij een krant lazen. Of je zag ze op de fiets stappen met een geweer over de schouder om te gaan jagen in de duinen. Er liepen nu ook konijnen van een andere kleur rond, die door de Duitsers waren uitgezet. Vaak rook ik de braadlucht vanuit de herberg als ik over het Zwaneplein liep; eens keken Bertus Engels, Voley Dok en ik door de ramen van de keuken van de Zwaan en zagen dat Friese meisjes borden aan het opmaken waren. Het zag er erg lekker uit.

Op een dag was ik de Zuiderlaan afgelopen en ging de lange weg door weiden naar de waddendijk. Er was daar een wachthokje voor een schildwacht, maar er was niemand. Ik keek naar binnen, er stond een kacheltje en een kistje met kolen. In de verte zag ik malle Ietske met een stok de koeien weg jagen, zij liep met een mand op haar rug, waar ze de gedroogde koeien vlaaien in verzamelde. Ik liep verder, een eind de dijk op in de richting van het Reddingsboot pad, naar het Zuid West, en zag dat er een mijnenveld was aangelegd op het vlakke gedeelte, waar de dijk ophield en de duinen begonnen. Er waren op het hek driehoekige gele bordjes op de palen getimmerd met een afbeelding van een doodskop erop. Op de terugweg  kwam ik weer langs het lege wachthokje gelopen, en besloot het kistje met kolen maar meetenemen, ik dacht het goed gebruikt kon worden voor oma’s fornuis. Thuis gekomen moest Opa wel lachen en zei: ” Die Duitsers hebben het ook van ons gestolen, maar jonkie kijk uit dat ze het niet zien.”

Jur de Vries, die de vrachtdienst verzorgde op het eiland, stond met zijn auto voor het huis van opa en oma, hij laadde een luid-krijsend biggetje uit, die voor opa bestemd was. Voorbijgangers op straat lachten en zeiden: “Ynse de Wind krijgt ook een barg (varken).” Dit mocht niet zonder vergunning, en de Duitsers vorderde de varkens, dus werd er overal zwart gefokt. Op de boerderij van ome Kees was in de hooischuur, in het hooi, een ruimte gemaakt van strobalen waar twee grote varkens in liepen. Als je met een ladder op de hooiberg stond, dan kon je ze zien en horen. Dikwijls kwam een Oostenrijker met paard en kar het erf op, en dronk koffie en zei dat hij de oorlog haatte en naar huis wilde. Hij vroeg naar berichten van de Engelse radio zender. Als er bezoek was op de boerderij dan liet zoon ‘Cor’ zich niet zien, hij moest onderduiken vanwege zijn leeftijd. Zijn broer Gerrit werkte de op boerderij met oom Kees, en op een woensdagmiddag moest Sietse mee om eenden te jagen met de hond terwijl ik met Gerrit meeging; hij moest een stuk land klaarmaken voor het zaaien van zandraapjes en voerbieten. Ik zat naast hem op de machine en mocht af en toe het paard mennen, ik vond het boerenbedrijf fantastisch leuk, vooral in de winter als het koud was, dan was de stal lekker warm. De koeien werden met de hand gemolken, en de koeienmest werd door een poortje in de muur naar buiten in de gierput geschoven. Daarna strooiden we fijn stro in de groep en gaven de kalfjes wei te drinken waar ze erg gek op waren. Af en toe bij een rukwind hoorde je de windmolen, die op de nok van de stal was geplaatst door Jaap, te keer gaan. Jaap was de technische zoon van de familie, hij repareerde klokken en horloges enz. Die molen dreef een autodynamo aan die accu’s vulden die ergens in de stal waren ondergebracht. Zo brandde er ’s avonds kleine lampjes in de uren dat er geen stroom levering was.

Opa en Opoe de Wind voor hun huisje in Hollum.

Vaak ging ik met opa Ynse mee naar de groentetuin in Boomhiemke, dat was zo’n 15 minuten lopen van het dorp. Met een pasje mochten wij van de schildwacht door de versperring. Opa prikte de gaatjes in de grond langs een touwtje. Ik zette boontjes en pootte aardappelen. De tuin werd gescheiden door bossages naar het duingebied, je zag de kleine paadjes gemaakt door het wild, zoals konijnen die kwamen om te snoepen van de groenten. Opa zette wat strikken, en vaak werd er een konijn of fazant gevangen. Op die manier leerde ik veel van hem, later als oma het wild braadde op het fornuis, kreeg ik de kriebel in mijn maag, zo lekker als dat rook.

Opa Ynze de Wind loopt van huis naar zijn groentetuin nabij Boomhiemke.

Het was op een Zaterdag middag dat er een voetbal wedstrijd werd gehouden aan het einde van de badweg achter de zomerhuisjes Castor & Pollux. Er waren veel mensen aanwezig om de atleten aan te moedigen en ook een heleboel Duitse soldaten. Later in een pauze werd er een bijdrage gevraagd voor de club, ook de Duitsers gaven geld, niet wetende dat het voor onderduikers was bedoeld.

Mijn moeder Aukje had de zorg voor ons kinderen betreft het wassen en kleding maken, en zij bereide de maaltijden met oma. Ook breide moeder truien van schapenwol in ruil voor meel of vlees. Toen moeder een keer op visite kwam bij oom Kees en tante Pietje, was daar een Duitser in burger (de Oostenrijker) die een trui aan had die moeder voor Jaap had gebreid, die schijnbaar weer verhandeld was… Overal op het eiland werd wol gesponnen, ieder huis had wel een spinnenwiel waar vooral ’s avonds mee gewerkt werd, ook werd er veel schapenvlees gegeten en maakte men schapen kaasjes. Je zag dan een oude stoel hangen, met twee spijkers aan een luik van de schuur, waarop de kaasjes lagen te drogen.

Ik ging wel eens naar tante Brouwer toe (Bleeker was haar meisjes naam) die woonde in het steegje achter Herberg de Zwaan, om wat hout te hakken voor de kachel, maar als ik de kachel aan wilde maken mocht ik geen papier gebruiken want dan ging de kachel roken, dat zal wel aan de schoorsteen hebben gelegen. Op een dag toen het regende, had tante een stel pasgeboren katjes over de onderdeur op het straatje gezet, met het idee dat ze zouden verdrinken. Ze piepden hartverscheurend. Buurman Jan Bruin die naast haar woonde, zei tegen mij:” Ik zal ze wel meenemen.” wat hij er mee heeft gedaan is mij niet bekent.

Het toenmalige huis van ‘tante’ Brouwer, nu atelier De Mispel.

Bij de jeugdherberg in de duinen stond een grote schelp van metaal, een gehoorapparaat waarmee de vliegtuigen ’s nachts werden gelokaliseerd, maar dat werd weer verstoord omdat de vliegtuigen papier strookjes met aan één kant zilver papier uit de vliegtuigjes gooiden, zodat de lucht vol zat met geritsel en de apparatuur verstoorde. De jeugdherberg in de duinen was nu een kazerne voor de Duitse soldaten, ook waren er bunkers bij gebouwd. Eens op een dag waren er twee Engelse matrozen dood aangespoeld aan het strand, die werden begraven op het kerkhof. Dus zo af en toe merkten we wat van de oorlog, we hoorden berichten op Radio Nederland op de Engelse zender, die opa en oma op zolder beluisterden. Vaak dachten wij aan vader en bekenden achtergebleven in Den Haag, die leefden in de hel van de honger en kou in het westen van Nederland.  Op een ochtend bij het ontbijt keken wij uit het raam en zagen wij bij de huisjes aan de overkant van de straat een pakje aan de deurknop hangen. Wij gingen gauw kijken of er bij ons ook één aan de deur hing. Ja hoor, en bij het openmaken vonden we een pakje roomboter. Een leuke verrassing, de gevers waren onbekend.

Een enkele keer kregen we een brief van vader die dan weken onderweg was geweest. Hij schreef van de vreselijke toestanden in de steden, maar dat hij het net kon redden. Waarschijnlijk door drukte en ondervoeding had vader het probleem dat hij door de wekker heen sliep, en zich dan vreselijk moest haasten om op tijd op zijn werk te zijn bij de politie, maar dit was nu opgelost. Vader deed een touw om zijn arm en het eind liet hij uit het slaapkamer raam hangen zodat het voor het slaapkamer raam van de familie Noordam hing, die ’s morgens op de juiste tijd het raam open schoof ( één verdieping lager) en aan het touw trok totdat vader boven uit het raam goedemorgen riep. De engelse zender melde de grote verliezen die de Duitsers leden en de bombardementen die op Duitsland werden uitgevoerd.

Op een dag kwamen Duitse soldaten aan marcheren door het dorp, en zongen de bekende liedjes, die de dorps kinderen met hun eigen Duits meezongen en zij marcheerden ginnegappend achter de soldaten aan.

Ik was met opa op weg naar Aage de strandjutter, hij woonde op de West hoek. Aangekomen stapte wij de schuur binnen. Opa zocht wat hout uit om iets van te maken. Alles wat op het strand gevonden was, lag uitgestald en werd bewaard. De zolder hing vol met touwen, katrollen, boeien, blikken bussen en houten kisten enz. Op de grond langs de wanden hingen vlaggenstokken, netten, glazen bollen, kurken enz, Ik vond het erg interessant. Op de terug weg naar huis kwamen we over het Zwaneplein en daar stond Gerrit Visser voor het hotel. Hij droeg nog altijd zijn kapiteins pet. Hij had net als opa op de grote vaart gevaren. Nu was hij eigenaar van Herberg de Zwaan. Opa maakte een praatje met hem en het ging natuurlijk over de oorlogvoering en de bevrijding. Volgens zeggen, in de nacht van 6 of 7 Maart 1945 reed een open BMW bij Woeste Hoeve tussen Arnhem en Apeldoorn, en een vuurgevecht ontstond, de verzetsgroep schoot totdat er niet meer terug geschoten werd. Volgens zeggen, doorzocht men de auto niet goed en trok zich terug, de volgende ochtend  werd ontdekt dat de auto 243 kogelgaten toonde. De  Duitse hoge officier Rauter was zwaar gewond en was nog in leven. Bijwijze van vergelding werden er door de Duitsers 263 verzet mensen gefusilleerd, van wie 117 bij het plaatsje Woeste Hoeven. Passerende mensen wreder, vast gehouden en gedwongen toe toekijken. In Amsterdam, Utrecht, Amersfoort en Den Haag herhaalde de Duitsers deze represaille. In Den Haag was een politie agent op weg was naar huis en werd door een stel soldaten aangehouden, hij stapte van zijn fiets en moest in een rij gaan staan met andere mensen. Toen werden zij neergemaaid door de Duitse soldaten. De vrouw van de agent bleef alleen achter met haar vier kinderen. Onne Reitsma was de naam van zijn oudste zoon, die in Den Haag bij mij in de klas zat. Voor de oorlog hadden we veel met elkaar gespeeld. Nu had hij zijn vader verloren. Dit nieuws kwam ons te horen in Hollum.

Anton en ik kwamen terug van een wandeling met moeder, toen we even langs Sietse de Jong gingen. Hij viste vaak op het wad. Lammetje, zijn vrouw, kwam ons al tegemoet en moeder vroeg of ze vis had. “Alleen aal.” zei ze. Moeder informeerde naar de prijs en nam een portie, die Sietse uit een ton met water schepte. Ze waren springlevend en hij deed ze in een pannetje met een deksel erop, dat pannetje moesten we terug brengen na afloop.

DE BEVRIJDING

Op school waren we zachtjes het engelse volkslied aan het leren, zodat we bij de komende bevrijding de bevrijders konden toezingen. We wisten dat het niet lang meer zou duren.

In de eerste week van April werd praktisch het hele Oosten en Noorden van ons land bevrijd. De verbinding over het IJsselmeer was verbroken. Op 9 April viel de laatste elektrische centrale in de provincie Zuid-Holland uit, en op 11 April de laatste in Noord-Holland. Er was geen brandstof meer. De water voorziening dreigde te stoppen. Het brood rantsoen werd verlaagt tot twee sneetjes brood per dag . Er was voor drie en een half miljoen mensen in West Nederland nog een minimum beetje voedsel. Vijftien duizend mensen zijn in die ene winter van honger en koude omgekomen. Maar er dreigde een nog veel grotere catastrofe, West Nederland stond  aan  de rand van de totale fysieke ondergang. In eind April bracht de geallieerden luchtmacht op een onvergetelijke dag voedsel -as manna uit de hemel- en tegelijk de zekerheid van een      komende bevrijding.

Op Maandag 7 Mei vielen op de Dam in Amsterdam nog twee en twintig doden en meer dan honderd gewonden bij een wilde Duitse schietpartij na twee dagen na de capitulatie in hotel De Wereld te Wageningen. Er werd in vijf dagen tijd, vijf duizend ton aan voedsel gedropt, dankzij de onophoudelijke druk van de regering te London waren er enorme voorraden opgeslagen in het bevrijde Zuiden van ons land. Alleen bij Oss lag al meer dan 30.000 ton aan voedsel opgestapeld. Rijen militaire vrachtauto’s stond gereed om naar het Westen te rijden zodra de Duitsers zouden capituleren, en zij deden dat om 16:30 uur vijf Mei. Toen kwamen de bevrijders.   -Algemeen Dagblad

En toen kwam het grote nieuws, Holland werd bevrijd! Maar voor Ameland zou het nog even duren. De Duitsers op het eiland ruilde pakjes tabak of shag voor een fietswiel. Zij maakten kleine karretjes, en dachten dat ze marcherend weer naar Die Heimat terug zouden keren, en zo konden ze hun spullen makkelijk meenemen. De Friese ondergrondse BS (Binnenlandse Strijdkrachten) arriveerde op Ameland, en zeiden tegen de Duitsers dat ze zich over moesten geven, dit weigerende de Duitse commandanten, zij wilden zich alleen aan de bevrijders overgeven. Toen dit later op 10 Juni gebeurde, zagen wij de Duitsers weg marcheren, richting Nes waar de boten klaar lagen om ze over te varen. Het was een treurig gezicht, de troep met karretjes, en zij zongen ook niet meer. Achteraan reed de Oostenrijker met paard en kar. Volgens zeggen moesten de Duitse soldaten hun karretjes ergens laten staan en werden in vrachtwagens geladen en afgevoerd. De BS (Binnenlandse Strijdkrachten) trok in de Duitse stellingen bij de vuurtoren en niemand mocht nog naar het Noorderstrand. De versperringen bleven nog in tact totdat alle mijnen en dergelijk dingen waren opgeruimd. In de jaren daarna maakten ik het mee dat er een stroom Duitse vakantiegangers op Ameland kwamen. Ik stond op het dek van de veerboot op weg naar Ameland toen een Duitser aan zijn familie stond te vertellen over de bezetting van het eiland en wees naar de Oost kant van het eiland waar hij over de bunkers vertelde die ze daar gebouwd hadden. Zij gedroegen zich vaak of zij de oorlog hadden gewonnen maar er waren ook Duitsers die zich schaamden. Voor jaren ergerden wij ons aan het horen van de Duitse taal. Het duurde lang voordat uiteindelijk weg sleet.

Op Zaterdag middag waren er allemaal mensen op de viersprong in Hollum want de Engelse bevrijders zouden naar het drop komen. Iedereen wachtte daarop. Op een gegeven moment kwam er een Amelander op de fiets aanrijden, en zei tegen de mensen dat zij er aankwamen. Hij zelf had mee gevochten in de oorlog. Toen hij de viersprong bereikte was het handen schudden, en toen namen een stel jongemannen hem of de schouders en iedereen juichte. Kort daarna kwam een Jeep met een paar Britse officieren de viersprong op, en wij de schoolkinderen zongen het Engelse volkslied, wat we hadden geleerd op school, en toen was het weer juichen en handen schudden.

De dag brak aan dat oom Willem op Ameland kwam om zijn kinderen Annie en Greet op te halen. In die tijd ging oom Willem ook naar de school in Hollum om de meester te vertellen dat de kinderen weer naar huis gingen.

Toen werd alles klaargemaakt voor de terugkeer. Moeder hoorde van de schipper Bruin dat hij naar Den Haag moest en dat er veel kinderen mee terug gingen die dan vanuit Den Haag door hun ouders opgehaald zouden worden. Voordat we Ameland gingen verlaten, wilde we nog even naar het Noorderstrand. Via de bekende route gingen wij, oom Willem, Annie, Greet, Anton en ik door de versperring naar het strand. Overal lagen nog de resten van de oorlog. Bommen, mijnen, wrakken enz.  in een diepe kuil met water zwom een grote paling rond, van wel twee meter. Ik vond het jammer dat ik niet een stukje koperdraad bij me had dan hadden wij hem misschien kunnen strikken. Terug door de duinen naar het drop, en opeens stonden er twee BSers ons op te wachten. Ze hadden ons waargenomen vanuit de vuurtoren, één van hen zei dat het strafbaar was om al naar het strand te gaan. “Ja” zei oom Willem “Ik wil wel mee om de straf uit te zitten bij jullie, want ik heb gehoord dat het goed eten en drinken is bij de BS.” Na dit grapje vertelde hij dat hij vanuit Amsterdam de kinderen weer kwam halen en dat we nog even het strand wilde zien. Na nog wat verhalen over de oorlog liepen we weer naar het dorp terug. Toen Annie en Greet met hun vader waren afgereisd, kwamen wij aan de beurt. De bagage en een houten bierton met water gingen mee op de boerenkar. Daar gingen we dan, moeder, Anton en ik, zwaaiend totdat wij de oudjes niet meer zagen. Voor mijn grootouders kwam nu een stilte, ook wij dachten met weemoed aan onze overleving op Ameland en waren een beetje stil. Het was nu 12 Juni 1945 en waren nu op weg naar huis, naar vader. We voerden de Waddenzee over en het was al avond toen wij het Ijsselmeer bereikten.

NAAR HUIS

We vaarden de Waddenzee over en het was al avond toen wij het Ijsselmeer bereikten. Anton en ik waren uitgespeeld op het dek en in het ruim, en waren inmiddels lekker vies geworden, maar met het water uit de bierton waren we al snel weer opgeknapt. We gingen proberen wat te slapen in het stro, bedekt met wat dekens. En zo pufte de boot verder over het Ijsselmeer bij rustig weer en een heldere nacht. Een maand daarvoor kon dit niet vanwege het gevaar beschoten te worden, gek eigenlijk, maar op dat moment was alles weer rustig. Toen het licht begon te worden, vaarden wij bij Muiden de Amstel op die op de Kagerplassen uitkwam. Wij zagen nu veel meer, hier en daar ook de beschadigingen van de oorlog. Van de Kagerplassen gingen wij het Rijnse kanaal op en voeren zo naar het eindpunt de Laakhaven in Den Haag. Wij legde aan in de late middag. Er stonden al ouders aan de kade die al heel lang hadden staan wachten, het was huilen, lachen en verhalen vertellen. De reünie van de gezinnen was natuurlijk emotioneel, na al die maanden van scheiding en het meemaken van zoveel leed.

Vader stond er niet. Wij zijn met paard en wagen verder gegaan. Toen we de Van Maerland Laan inreden, waar we woonden, stopte wij voor ons portiek. Overal kwamen de buren naar buiten om ons te begroeten, het was een fijn weerzien. De familie Brugman was ook weer thuis uit Drente, later hoorden wij de verhalen over hun hongerstocht. Mevrouw Noordam omhelsde ons en gaf moeder de huissleutel, want zij hield het huis een beetje schoon en waste voor vader.  Het bleek dat vader erg druk was en maakte lange dagen vanwege de oorlogscriminelen die berecht moeten worden. Ook deze dag kwam hij laat thuis. Toen hij even boven ging kijken lagen er drie jongers te slapen inplaats van twee. Nico die met ons mee was gereisd zou de volgende dag worden opgehaald door zijn moeder, om weer naar Rotterdam te gaan. Zijn moeder en oudere zus kwamen hem ophalen maar het was geen leuk weerzien. Nico huilde en hij herkende zijn moeder amper, en hij sprak alleen nog maar Amelands. Hij was ook nog erg jong toen hij op Ameland kwam, het bleek dat hij uit een groot gezin kwam, hij zou weer helemaal moeten wennen aan zijn familie en het stadsleven.

De volgende dag was het leuk om vader weer te zien en alles te verkennen. In een kast had vader (Sjoerd Ponne) allemaal blikken opgestapeld met biscuits en tarwekoekjes, ronde blikjes met corned beef en groenten. Het weerzien van onze vrienden was geweldig ook zij waren op het nippertje gevlucht naar familie op de Zuid-Hollandse eilanden. Het was fijn dat iedereen zo vrolijk was en veel te vertellen had, en als je zes maanden terug dacht, dan was het ongelofelijk wat er allemaal gebeurd was. Maar er waren ook droevige ogenblikken, toen we weer naar school gingen en Onne Reitsma en zijn zusjes het vreselijke verhaal vertelden van hun vader die door de Duitsers was gefusilleerd met nog andere mensen. Het was huilen met de klas genoten.

Vele mensen die de oorlog hadden overleefd, waren niet om aangezien, zo uitgemergeld als zij waren. Maar de verwrongen gezichten van droefenis en ellende, veranderde in vreugdevolle en levende gezichten, men viel elkaar in de armen en de emoties hadden ruim laan.

De overheersing van Nederland door de Duitsers heeft vele gevolgen met zich meegedragen, geestelijk of lichamelijk voor degenen die het overleefd hebben. Rijks commissaris Seyss-Inguart had alle voedsel transporten verboden na de spoorwegstaking op 17 September 1944. De hongerwinter begon in de tweede helft van September 1944en hield aan tot de bevrijding op 5 Mei 1945, voor ons op Ameland kwam de bevrijding wat later. Om het laatste gedeelte van de oorlog doorgebracht te hebben op Ameland was voor ons allen een groot geschenk uit de Hemel, waarschijnlijk hadden we het er niet levend afgebracht als wij in Den Haag waren gebleven.